زبانهای تُرکی یا به اصطلاح دقیقترِ ردهشناسی زبانی، زبانهای ترکیتبار (Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل ۳۵ زبان میباشد. این خانوادهٔ زبانی به عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبانهای آلتایی در نظر گرفته شده بود ولی امروزه این فرضیه و طبقهبندی پیشنهادی زبانهای آلتایی که شامل زبانهای ترکی، مغولی و تونگوزی بود بهطور گسترده رد شدهاست همچنان که طبقهبندی پیشنهادی زبانهای اورال آلتایی نیز منسوخ شدهاست.از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته بندی شدهاند. فقط ۵ زبان ترکی (شامل زبان های ترکی استانبولی، ازبکی، ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری) بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم تر از یک میلیون نفر گویشور دارد.
این زبانها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخشهایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده میشوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده است. از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همه ترک زبانان جهان را دربرمی گیرند.
زبان ترکی استانبولی دارای بیشترین تعداد گویشوران زبانهای ترکیتبار که عمدتاً در آناتولی و بالکان، زبان مادری حدود ۱۵٪ از تمام ترک زبانان میباشند.شاخهٔ زبانهای اوغوز که بیشترین جمعیت ترک زبانان را تشکیل میدهد به صورت دوطرفه در میان زبانهای ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوز، ترکی گاگائوز بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی قابل فهم میباشند.کاربرد زبانهای ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجهها و گروههای قومی تنها با منطقه قفقاز قابل مقایسهاست و تعداد متکلمین این گروههای زبانی از چندین هزار همچون خلجها تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است. ارتباطی بین مغولی و ترکی دیده میشود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمیشود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهتهای زیاد بین ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آنها در میانهٔ قرن اول قبل از میلاد است.
دسته بندی کلی
در کل شش گروه کلی زبانهای ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار میگیرد:
ردیف | شاخه | تعداد زبان | وضعیت | گویشوران بومی | سیستم نوشتاری اصلی |
---|---|---|---|---|---|
۱ | زبان های اوغوز | ۸ | عادی | ۱۰۸،۰۰۰،۰۰۰ نفر | لاتین |
۲ | زبانهای قارلقی | ۴ | عادی | ۳۸،۰۰۰،۰۰۰ نفر | لاتین |
۳ | زبانهای قبچاقی | ۱۲ | عادی | ۳۱،۰۰۰،۰۰۰ نفر | لاتین |
۴ | زبان های ترکی سیبری | ۹ | در خطر انقراض | ۸۰۰،۰۰۰ نفر | سیریلیک |
۵ | زبان های اوغور | ۱ | در خطر انقراض | ۱،۲۰۰،۰۰۰ نفر | سیریلیک |
۶ | زبان ارغو | ۱ | در خطر انقراض | ۲۰،۰۰۰ نفر | عربی |
جمع کل | زبان های ترکی | ۳۵ | عادی | ۱۷۹،۰۰۰،۰۰۰ نفر | لاتین |
فهرست زبانهای ترکی
در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم تر از یک میلیون گویشور بومی دارد. بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبانهای ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:
Number | Name | Branch | Status | Native Speakers | Main Country | Main Writing System |
---|---|---|---|---|---|---|
1 | Turkish language | Oghuz languages | Normal | 76,000,000 | ترکیه | Latin |
2 | Uzbek language | Karluk languages | Normal | 27,000,000 | ازبکستان | Latin |
3 | Azerbaijani language | Oghuz languages | Normal | 23,000,000 | جمهوری آذربایجان | Latin |
4 | Kazakh language | Kipchak languages | Normal | 14,000,000 | قزاقستان | Latin |
5 | Uyghur language | Karluk languages | Normal | 11,000,000 | چین | Perso-Arabic |
6 | Turkmen language | Oghuz languages | Normal | 7,000,000 | ترکمنستان | Latin |
7 | Tatar language | Kipchak languages | Normal | 5,500,000 | روسیه | Cyrillic |
8 | Kyrgyz language | Kipchak languages | Normal | 5,000,000 | قرقیزستان | Cyrillic |
9 | Bashkir language | Kipchak languages | Vulnerable | 1,500,000 | روسیه | Cyrillic |
10 | Chuvash language | Oghur languages | Vulnerable | 1,200,000 | روسیه | Cyrillic |
11 | Qashqai language | Oghuz languages | Normal | 1,000,000 | ایران | Perso-Arabic |
12 | Khorasani Turkic language | Oghuz languages | Vulnerable | 1,000,000 | ایران | Perso-Arabic |
13 | Karakalpak language | Kipchak languages | Normal | 650,000 | ازبکستان | Latin |
14 | Crimean Tatar language | Kipchak languages | Severely endangered | 600,000 | اوکراین | Latin |
15 | Kumyk language | Kipchak languages | Vulnerable | 450,000 | روسیه | Cyrillic |
16 | Karachay-Balkar language | Kipchak languages | Vulnerable | 400,000 | روسیه | Cyrillic |
17 | Yakut language | Siberian Turkic languages | Vulnerable | 400,000 | روسیه | Cyrillic |
18 | Tuvan language | Siberian Turkic languages | Vulnerable | 300,000 | روسیه | Cyrillic |
19 | Urum language | Oghuz languages | Definitely endangered | 200,000 | اوکراین | Cyrillic |
20 | Gagauz language | Oghuz languages | Critically endangered | 150,000 | مولداوی | Latin |
21 | Siberian Tatar language | Kipchak languages | Definitely endangered | 100,000 | روسیه | Cyrillic |
22 | Nogai language | Kipchak languages | Definitely endangered | 100,000 | روسیه | Cyrillic |
23 | Salar language | Oghuz languages | Vulnerable | 70,000 | چین | Latin |
24 | Altai language | Siberian Turkic languages | Severely endangered | 60,000 | روسیه | Cyrillic |
25 | Khakas language | Siberian Turkic languages | Definitely endangered | 50,000 | روسیه | Cyrillic |
26 | Khalaj language | Arghu Turkic language | Vulnerable | 20,000 | ایران | Perso-Arabic |
27 | Äynu language | Karluk languages | Critically endangered | 6,000 | چین | Perso-Arabic |
28 | Western Yugur language | Siberian Turkic languages | Severely endangered | 5,000 | چین | Latin |
29 | Shor language | Siberian Turkic languages | Severely endangered | 3,000 | روسیه | Cyrillic |
30 | Dolgan language | Siberian Turkic languages | Definitely endangered | 1,000 | روسیه | Cyrillic |
31 | Krymchak language | Kipchak languages | Critically endangered | 200 | اسرائیل | Hebrew |
32 | Ili Turki language | Karluk languages | Severely endangered | 100 | چین | Cyrillic |
33 | Tofa language | Siberian Turkic languages | Critically endangered | 100 | روسیه | Cyrillic |
34 | Karaim language | Kipchak languages | Critically endangered | 100 | اوکراین | Cyrillic |
35 |
Chulym language | Siberian Turkic languages | Critically endangered | 50 | روسیه | Cyrillic |
Total | Turkic languages | Common Turkic languages | Normal | 179,000,000 | ترکیه | Latin |
دستور زبان
این گروه زبانها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار میگیرند و واژه را میسازند، بهطوریکه با جدا کردن پیوندها، تکواژها بهراحتی قابل شناسایی است. همچنین یکی از مشخصات زبانهای ترکی هماهنگی آواها است.
گروهها
در طی مهاجرتهای بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبانهای مختلف به خصوص زبانهای ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفتهاست که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبانها شدهاست و از لحاظ گروهبندی دشواریهایی ایجاد نمودهاست. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دستهبندی این زبانها پدید آمدهاست. یکی از رایجترین دستهبندیهای انجام گرفته، زبانهای ترکی را به شش خانواده تقسیم میکند که عبارتند از:
- خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
- خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
- خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
- خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
- خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
- خانوادهٔ خلجی (آرغو)
تقسیمبندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شدهاست:
زبان نیاترکی | زبانهای مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز) | ||
منقرض |
|
||
اوغوز غربی |
|
||
اوغوز شرقی |
|
||
اوغوز جنوبی |
|
||
آرغو | آرغو |
|
|
زبانهای مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق) | |||
منقرض |
|
||
قپچاق غربی |
|
||
قپچاق شمالی (ترکهای ولگا-اورال) |
|
||
قپچاق جنوبی |
|
||
زبانهای مشترک جنوب شرقی (قارلق) | غربی |
|
|
شرقی |
|
||
زبانهای مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) | سیبری شمالی |
|
|
سیبری جنوبی | ترکی سایان |
|
|
ترکی ینیسی |
|
||
ترکی چولیم |
|
||
ترکی آلتای |
|
||
اوغور | اوغور |
|
هم سنجی واژهها در زبانهای ترکیتبار
خانواده زبانهای ترکی (به استثنای زبان چوواش و زبان یاکوتی، تووایی، غیره) بهطور کلی شباهت زیادی به هم دارند و در برخی موارد با یکدیگر تفاوت چندانی ندارند.در جدول زیر برای مقایسه شباهتهای زبانهای مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شدهاست. شباهت برخی از زبانهای ترک تبار در حد لهجهاست مثلاً تاتاری و باشقیری تقریباً تفاوتی باهم ندارند و ترکی قاراقالپاق و قزاقی تفاوت چندانی باهم ندارند. زبانهای ازبکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، قزاقی و ترکی گاگاووز به جز در برخی کلمات قابل فهم برای یکدیگر میباشند. ترکی آذربایجانی و استانبولی هم در گفتار و هم در نوشتار قابل فهم برای متکلمین دو زبان میباشند.
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
پدر | ata | ata | ata | ata | ata | ata | ota | ata | ata | atte | ata |
مادر | ana | ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | anne | ana | |
پسر | o’gul | oğul | oğul | oğul | ul/uğıl | ul | o’gil | oghul | uol | yvăl/Ul | oğul |
مرد | er/erkek | ər/erkək | er/erkek | erkek | ir | yerkek | erkak | är | er | ar | har |
دختر | kyz | qız | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | χĕr | qiz |
کس، نفر | kişi | kişi/nəfər | kişi | keşe | kisi | kihi | kişi | kişi | |||
عروس | kelin | gəlin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | kelin |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
دل | jürek | ürək | yürek/kalp | ýürek | yöräk | zhürek | yurak | yüräk | süreq | izak | |
خون | qan | qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | kan |
سر | boş | baş | baş | baş | baş | bas | baş | bas | puš | boş | |
مژک (موی ریز) | qyl | qıl | kıl | qyl | qıl | kyl | qil | qil | kıl | hul | |
چشم | köz | göz | göz | göz | küz | köz | ko’z | köz | kos | kör | köz |
مژه | kirpik | kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kılaman, kirbii | hărpăk | kirpik |
گوش | qulqaq | qulaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | χo’lga | qulaq |
بینی | burun | burun | burun | burun | borın | muryn | burun | burun | munnu | ||
بازو | qol | qol | kol | gol | qul | qol | qo’l | qol | χol | qol | |
دست | el(ig) | əl | el | el | ili: | ala’ | al | ||||
انگشت | barmak | barmaq | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | barmaq | |||
ناخن | tyrnaq | dırnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | tirnaq | |
زانو | tiz | diz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | tiz | |
(قسمتی از ران) | baltyr | baldır | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baldir | ballyr | ||
پا | adaq | ayaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ataq | hadaq | ||
شکم | qaryn | qarın/qorsaq | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | χyra’m | qarni |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
اسب | at | at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | hat |
گاو جوانی که هنوز نزاییده | siyir | sığır | sığir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | |||
سگ | yt | it | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | it |
ماهی | balyq | balıq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pola’ | baliq |
شپش | bit | bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pyjda | |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
خانه | ev | ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | hev | |
اتاق | otag | otağ | otağ | otaq | otaq | otoq | otu: | otag | |||
راه | yol | yol | yol | yo:l | yul | zhol | yo’l | yol | suol | sol | yol |
پل | köprüq | körpü | köprü | köpri | küpar | köpir | ko’prik | kövrük | kürpe | ||
تیر | oq | ox | ok | ok | uk | o’q | oq | oχ | ugu | hoq | |
آتش | ot | od | ateş/od | od | ut | ot | Olov | ot | uot | vot | hot |
خاکستر | kül | kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö’l | kül |
آب | suv | su | su | su | syw | suw | suv | su | ui | syv | su |
کشتی | kemi | gəmi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kim | |||
دریاچه | köl | göl | göl | göl | kül | köl | ko’l | köl | küöl | köl | |
جزیره (آبخوست) | atov | ada | ada | ada | Utrau | aral | orol | aral | ută | ||
خورشید | küneş | günəş | güneş | gün | Kojaş | kün | quyosh | quyash | kün | χĕvel | kün |
ابر | bulut | bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | bulet |
ستاره | yulduz | ulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şăltăr | yulduz |
خاک | topraq | torpaq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | torpaq |
تپه | töpü | təpə | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töbö | tüpe | ||
درخت | yağac | ağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | jyvăş | hağaç | |||
خدا | tenri | tanrı | tanrı | taňry | täñre | tängri | tanara | tură | |||
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
دراز | uzun | uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
نو، جدید | yany | yeni | yeni | yene | yaña | zhanga | yangi | yengi | sana | şĕnĕ | |
چاق | semiz | səmiz,kök | semiz, şişman | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
پُر | tolu | dolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to’la | toluq | toloru | tulli | tolu |
سفید | aq | aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | aq | ||
سیاه | qara | qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | qara |
زر، طلا | qyzyl | qızıl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | qizil |
آسمان | kök | göy | gök | gök | kük | kök | Osmon | kök | küöq | kăvak | kök |
فارسی | ترکی قدیم | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | ترکمنی | تاتاری | قزاقی | ازبکی | اویغوری | یاکوتی | چوواش | خلجی |
یک | bir | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre | bir |
دو | eki | iki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ | eki |
چهار | törd | dört | dört | dö:rt | dürt | tört | to’rt | töt | tüört | tăvattă | tört |
هفت | yeti | yeddi | yedi | yedi | cide | zheti | yetti | yättä | sette | şiççĕ | yete |
ده | on | on | on | o:n | un | on | o’n | on | uon | vunnă | on |
صد | yüz | yüz | yüz | yü:z | yöz | zhüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr | yüz |
الفبا
برای نگارش زبانهای مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای فارسی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شدهاست ولی هماکنون اکثر زبانهای ترکی از الفبای لاتین استفاده میکنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.
الفبای اورخون
الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده میشدهاست. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سالهای بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد. الفبای اورخون از راست به چپ نوشته میشد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته میشدهاست که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار میگرفتند.
الفبای اویغور
الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده میشد. این خط مانند سایر نوشتههای کهن بر روی پاپیروس نوشته میشدهاست. نوشتههایی به این خط بر روی سنگ نبشتهها باقی ماندهاست. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته میشدهاست.
الفبای معاصر
تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبانهای ترکی با الفبای فارسی نگارش میشدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشنفکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاشهایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوریهای ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از فارسی به لاتین تغییر دادند[نیازمند منبع]. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبانهای مختلف ترکی چنین است:
|
|
مقایسه الفبای زبانهای مختلف ترک تبار
در این جدول الفبی زبانهای مختلف ترکی نمایش داده شدهاند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظها تفاوت چندانی ندارند. در سالهای اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفتهاست؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای جمهوری ترک جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند. در نهایت در این نشست تأکید گردید که زبان ترکی استانبولی زبان مشترک بین کشورهای ترکزبان باشد.
فارسی | ترکی آذربایجانی | ترکی استانبولی | گاگاووز | ترکمنی / تاتاری /قزاقی | اویغوری /ازبکی | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
آ | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa | Aa |
اَ | Əə | Ee | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ä ä | Ee | Ee |
ب | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb | Bb |
ج | Cc | Cc | Cc | Jj | Cc | Cc | Jj | Jj |
چ | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | Çç | CHch | CHch |
د | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd | Dd |
اِ | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | Ee | É é | Ee |
ف | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff | Ff |
گ | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg | Gg |
غ | Ğğ | Ğğ | – | – | Ğğ | Ğğ | Ghgh | G’g’ |
ه-ح | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh | Hh |
ایی | İi | İi | İi | İi | İi-Í í | İi-Ï ï | Ii | Ii |
ء کوتاه مثل Earth انگلیسی | Iı | Iı | Iı | Yy | Iı | Iı | – | – |
ژ | Jj | Jj | Jj | Ž ž | Jj | Jj | Jj | – |
ک | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk | Kk |
ل | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll | Ll |
م | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm | Mm |
ن | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn | Nn |
ن غُنه | – | – | – | Ň ň | Ň ň | Ň ň | NGng | – |
اُ | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo | Oo |
اُ نرم مثل تلفظ home | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | Öö | O’o’ |
پ | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp | Pp |
ق | – | – | – | |||||
ر | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr | Rr |
س | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss | Ss |
ش | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | Şş | SHsh | SHsh |
ت | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt | Tt |
تس | – | – | Ţ ţ | – | – | – | – | – |
او | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu | Uu |
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü | Üü |
و | Vv | Vv | Vv | Ww | Vv-Ww | Vv-Ww | Ww | Vv |
خ | Xx | – | – | – | Xx | Xx | Xx | Xx |
ی | Yy | Yy | Yy | Ýý | Yy | Yy | Yy | Yy |
ز | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz | Zz |
فهرست گویشوران بر اساس کشور
کشورهایی که بیشترین گویشور به زبانهای ترکی را دارند به شرح زیر است:
Number | Country | Speakers (M) | Major Speakers Languages |
---|---|---|---|
1 | ترکیه | 55 – 65 | Turkish language – Azerbaijani language |
2 | ازبکستان | 25 – 30 | Uzbek language – Kazakh language |
3 | ایران | 13 – 15 | Azerbaijani language – Qashqai language |
4 | قزاقستان | 13 – 14 | Kazakh language – Uzbek language |
5 | چین | 10 – 12 | Uyghur language – Kazakh language |
6 | جمهوری آذربایجان | 9 – 10 | Azerbaijani language – Turkish language |
7 | روسیه | 9 – 10 | Tatar language – Bashkir language – Sakha language |
8 | قرقیزستان | 5.5 – 6 | Kyrgyz language – Uzbek language |
9 | ترکمنستان | 4.5 – 5 | Turkmen language – Uzbek language |
10 | اتحادیه اروپا | align=center|4 – 5 | Turkish language – Azerbaijani language |
11 | افغانستان | 3 – 4 | Uzbek language – Turkmen language |
12 | عراق | 1 – 2 | Azerbaijani language – Turkish language |
13 | تاجیکستان | 1 – 1.5 | Uzbek language – Kyrgyz language |
14 | ایالات متحده آمریکا | 0.5 – 1 | Turkish language – Azerbaijani language |
15 | سوریه | 0.5 – 1 | Azerbaijani language – Turkish language |
– | Rest of World | 0.5 – 1 | Turkish language – Azerbaijani language |
Total | Turkic languages | 170 – 180 | Turkish language – Uzbek language |
زبانهای ترکی در خطر انقراض و نابودی
زبان درخطر به زبانی گفته میشود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر بهطور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آنها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد میشود.
از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته بندی شدهاند:
Number | Name | Status | Speakers | Main Country |
---|---|---|---|---|
1 | Bashkir language | Vulnerable | 1,500,000 | روسیه |
2 | Chuvash language | Vulnerable | 1,200,000 | روسیه |
3 | Khorasani Turkic language | Vulnerable | 1,000,000 | ایران |
4 | Crimean Tatar language | Severely endangered | 600,000 | اوکراین |
5 | Kumyk language | Vulnerable | 450,000 | روسیه |
6 | Yakut language | Vulnerable | 400,000 | روسیه |
7 | Karachay-Balkar language | Vulnerable | 400,000 | روسیه |
8 | Tuvan language | Vulnerable | 300,000 | روسیه |
9 | Urum language | Definitely endangered | 200,000 | اوکراین |
10 | Gagauz language | Critically endangered | 150,000 | مولداوی |
11 | Siberian Tatar language | Definitely endangered | 100,000 | روسیه |
12 | Nogai language | Definitely endangered | 100,000 | روسیه |
13 | Salar language | Vulnerable | 70,000 | چین |
14 | Altai language | Severely endangered | 60,000 | روسیه |
15 | Khakas language | Definitely endangered | 50,000 | روسیه |
16 | Khalaj language | Vulnerable | 20,000 | ایران |
17 | Äynu language | Critically endangered | 6,000 | چین |
18 | Western Yugur language | Severely endangered | 5,000 | چین |
19 | Shor language | Severely endangered | 3,000 | روسیه |
20 | Dolgan language | Definitely endangered | 1,000 | روسیه |
21 | Krymchak language | Critically endangered | 200 | اسرائیل |
22 | Tofa language | Critically endangered | 100 | روسیه |
23 | Karaim language | Critically endangered | 100 | اوکراین |
24 | Ili Turki language | Severely endangered | 100 | چین |
25 | Chulym language | Critically endangered | 50 | روسیه |