زبان‌های ترکی

زبان‌های تُرکی یا به اصطلاح دقیق‌ترِ رده‌شناسی زبانی، زبان‌های ترکی‌تبار (Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل ۳۵ زبان می‌باشد. این خانوادهٔ زبانی به عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبان‌های آلتایی در نظر گرفته شده بود ولی امروزه این فرضیه و طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های آلتایی که شامل زبان‌های ترکی، مغولی و تونگوزی بود به‌طور گسترده رد شده‌است همچنان که طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های اورال آلتایی نیز منسوخ شده‌است.از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته بندی شده‌اند. فقط ۵ زبان ترکی (شامل زبان های ترکی استانبولی، ازبکی، ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری) بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم تر از یک میلیون نفر گویشور دارد.

این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده است. از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همه ترک زبانان جهان را دربرمی گیرند.

زبان ترکی استانبولی دارای بیشترین تعداد گویشوران زبان‌های ترکی‌تبار که عمدتاً در آناتولی و بالکان، زبان مادری حدود ۱۵٪ از تمام ترک زبانان می‌باشند.شاخهٔ زبان‌های اوغوز که بیشترین جمعیت ترک زبانان را تشکیل می‌دهد به صورت دوطرفه در میان زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، قشقایی، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوز، ترکی گاگائوز بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی قابل فهم می‌باشند.کاربرد زبان‌های ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقه قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد متکلمین این گروه‌های زبانی از چندین هزار همچون خلج‌ها تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است. ارتباطی بین مغولی و ترکی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های زیاد بین ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آن‌ها در میانهٔ قرن اول قبل از میلاد است.

دسته بندی کلی

در کل شش گروه کلی زبان‌های ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار می‌گیرد:

ردیف	شاخه	تعداد زبان	وضعیت	گویشوران بومی	سیستم نوشتاری اصلی
۱	زبان های اوغوز	۸	عادی	۱۰۸،۰۰۰،۰۰۰ نفر	لاتین
۲	زبان‌های قارلقی	۴	عادی	۳۸،۰۰۰،۰۰۰ نفر	لاتین
۳	زبان‌های قبچاقی	۱۲	عادی	۳۱،۰۰۰،۰۰۰ نفر	لاتین
۴	زبان های ترکی سیبری	۹	در خطر انقراض	۸۰۰،۰۰۰ نفر	سیریلیک
۵	زبان های اوغور	۱	در خطر انقراض	۱،۲۰۰،۰۰۰ نفر	سیریلیک
۶	زبان ارغو	۱	در خطر انقراض	۲۰،۰۰۰ نفر	عربی
جمع کل	زبان های ترکی	۳۵	عادی	۱۷۹،۰۰۰،۰۰۰ نفر	لاتین

فهرست زبان‌های ترکی

در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم تر از یک میلیون گویشور بومی دارد. بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبان‌های ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:

Number	Name	Branch	Status	Native Speakers	Main Country	Main Writing System
1	Turkish language	Oghuz languages	Normal	76,000,000	ترکیه	Latin
2	Uzbek language	Karluk languages	Normal	27,000,000	ازبکستان	Latin
3	Azerbaijani language	Oghuz languages	Normal	23,000,000	جمهوری آذربایجان	Latin
4	Kazakh language	Kipchak languages	Normal	14,000,000	قزاقستان	Latin
5	Uyghur language	Karluk languages	Normal	11,000,000	چین	Perso-Arabic
6	Turkmen language	Oghuz languages	Normal	7,000,000	ترکمنستان	Latin
7	Tatar language	Kipchak languages	Normal	5,500,000	روسیه	Cyrillic
8	Kyrgyz language	Kipchak languages	Normal	5,000,000	قرقیزستان	Cyrillic
9	Bashkir language	Kipchak languages	Vulnerable	1,500,000	روسیه	Cyrillic
10	Chuvash language	Oghur languages	Vulnerable	1,200,000	روسیه	Cyrillic
11	Qashqai language	Oghuz languages	Normal	1,000,000	ایران	Perso-Arabic
12	Khorasani Turkic language	Oghuz languages	Vulnerable	1,000,000	ایران	Perso-Arabic
13	Karakalpak language	Kipchak languages	Normal	650,000	ازبکستان	Latin
14	Crimean Tatar language	Kipchak languages	Severely endangered	600,000	اوکراین	Latin
15	Kumyk language	Kipchak languages	Vulnerable	450,000	روسیه	Cyrillic
16	Karachay-Balkar language	Kipchak languages	Vulnerable	400,000	روسیه	Cyrillic
17	Yakut language	Siberian Turkic languages	Vulnerable	400,000	روسیه	Cyrillic
18	Tuvan language	Siberian Turkic languages	Vulnerable	300,000	روسیه	Cyrillic
19	Urum language	Oghuz languages	Definitely endangered	200,000	اوکراین	Cyrillic
20	Gagauz language	Oghuz languages	Critically endangered	150,000	مولداوی	Latin
21	Siberian Tatar language	Kipchak languages	Definitely endangered	100,000	روسیه	Cyrillic
22	Nogai language	Kipchak languages	Definitely endangered	100,000	روسیه	Cyrillic
23	Salar language	Oghuz languages	Vulnerable	70,000	چین	Latin
24	Altai language	Siberian Turkic languages	Severely endangered	60,000	روسیه	Cyrillic
25	Khakas language	Siberian Turkic languages	Definitely endangered	50,000	روسیه	Cyrillic
26	Khalaj language	Arghu Turkic language	Vulnerable	20,000	ایران	Perso-Arabic
27	Äynu language	Karluk languages	Critically endangered	6,000	چین	Perso-Arabic
28	Western Yugur language	Siberian Turkic languages	Severely endangered	5,000	چین	Latin
29	Shor language	Siberian Turkic languages	Severely endangered	3,000	روسیه	Cyrillic
30	Dolgan language	Siberian Turkic languages	Definitely endangered	1,000	روسیه	Cyrillic
31	Krymchak language	Kipchak languages	Critically endangered	200	اسرائیل	Hebrew
32	Ili Turki language	Karluk languages	Severely endangered	100	چین	Cyrillic
33	Tofa language	Siberian Turkic languages	Critically endangered	100	روسیه	Cyrillic
34	Karaim language	Kipchak languages	Critically endangered	100	اوکراین	Cyrillic
35	Chulym language	Siberian Turkic languages	Critically endangered	50	روسیه	Cyrillic
Total	Turkic languages	Common Turkic languages	Normal	179,000,000	ترکیه	Latin

دستور زبان

این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است. همچنین یکی از مشخصات زبان‌های ترکی هماهنگی آواها است.

گروه‌ها

در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبان‌های مختلف به خصوص زبان‌های ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبان‌های ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:

خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
خانوادهٔ خلجی (آرغو)

تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:

زبان نیاترکی	زبان‌های مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز)
		منقرض		پچنگی (منقرض)
		اوغوز غربی		ترکی آناتولی باستان (منقرض) ترکی عثمانی (منقرض) ترکی استانبولی ترکمنی عراقی گاگائوزی زبان کرکوزی ترکی آذربایجانی ترکی گاگائوزی بالکان
		اوغوز شرقی		ترکمنی ترکی خراسانی
		اوغوز جنوبی		افشاری قشقایی
	آرغو	آرغو		خلجی
	زبان‌های مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)
		منقرض		قپچاق (منقرض)
		قپچاق غربی		قومیتی کاراچایی-بالکاری تاتاری کریمه، اوروم کریمچاک کومانی (منقرض) کارائیم
		قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال)		تاتاری قازان میشار باشقیری کیری غربی تاتا
		قپچاق جنوبی		قزاقی قره‌قالپاقی قرقیزی قپچاق ازبکی (زبان قپچاق فرقانا) (منقرض) نوقایی
	زبان‌های مشترک جنوب شرقی (قارلق)	غربی		ازبکی
		شرقی		اویغوری زبان تارانچی غربی آغور (اویغور زرد) سالاری ترکی باستان (منقرض) جغتایی (منقرض) آینو ترکی ایلی
	زبان‌های مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری)	سیبری شمالی		یاکوتی دولگان
		سیبری جنوبی	ترکی سایان	تووانی (سویوت، اوریانخای) توفا
			ترکی ینیسی	خاکاسی فویو قرقیز شور (ساغای قاجا، قیزیل)
			ترکی چولیم	چولیم (کوئریک)
			ترکی آلتای	آلتای شامل گویش‌های توبا، قوموندا، قو، تلئوت، تلنژیت
	اوغور	اوغور		چوواشی خزری (منقرض) بلغاری (منقرض)

هم سنجی واژه‌ها در زبان‌های ترکی‌تبار

خانواده زبان‌های ترکی (به استثنای زبان چوواش و زبان یاکوتی، تووایی، غیره) به‌طور کلی شباهت زیادی به هم دارند و در برخی موارد با یکدیگر تفاوت چندانی ندارند.در جدول زیر برای مقایسه شباهت‌های زبان‌های مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است. شباهت برخی از زبان‌های ترک تبار در حد لهجه‌است مثلاً تاتاری و باشقیری تقریباً تفاوتی باهم ندارند و ترکی قاراقالپاق و قزاقی تفاوت چندانی باهم ندارند. زبان‌های ازبکی، ترکمنی، ترکی استانبولی، قزاقی و ترکی گاگاووز به جز در برخی کلمات قابل فهم برای یکدیگر می‌باشند. ترکی آذربایجانی و استانبولی هم در گفتار و هم در نوشتار قابل فهم برای متکلمین دو زبان می‌باشند.

فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
پدر	ata	ata	ata	ata	ata	ata	ota	ata	ata	atte	ata
مادر	ana	ana	anne/ana	ene	ana	ana	ona	ana		anne	ana
پسر	o’gul	oğul	oğul	oğul	ul/uğıl	ul	o’gil	oghul	uol	yvăl/Ul	oğul
مرد	er/erkek	ər/erkək	er/erkek	erkek	ir	yerkek	erkak	är	er	ar	har
دختر	kyz	qız	kız	gyz	qız	qιz	qiz	qiz	ky:s	χĕr	qiz
کس، نفر	kişi	kişi/nəfər	kişi	keşe	kisi			kihi		kişi	kişi
عروس	kelin	gəlin	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kelin	kylyn	kilen	kelin
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
دل	jürek	ürək	yürek/kalp	ýürek	yöräk	zhürek	yurak	yüräk	süreq		izak
خون	qan	qan	kan	ga:n	qan	qan	qon	qan	qa:n	jon	kan
سر	boş	baş	baş	baş	baş	bas		baş	bas	puš	boş
مژک (موی ریز)	qyl	qıl	kıl	qyl	qıl	kyl	qil	qil	kıl	hul
چشم	köz	göz	göz	göz	küz	köz	ko’z	köz	kos	kör	köz
مژه	kirpik	kirpik	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kiprik	kirpik	kılaman, kirbii	hărpăk	kirpik
گوش	qulqaq	qulaq	kulak	gulak	qolaq	qulaq	quloq	qulaq	gulka:k	χo’lga	qulaq
بینی	burun	burun	burun	burun	borın	muryn	burun	burun	munnu
بازو	qol	qol	kol	gol	qul	qol	qo’l		qol	χol	qol
دست	el(ig)	əl	el	el					ili:	ala’	al
انگشت	barmak	barmaq	parmak	barmak	barmaq		barmoq	barmaq			barmaq
ناخن	tyrnaq	dırnaq	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tιrnaq	tirnoq	tirnaq	tynyraq		tirnaq
زانو	tiz	diz	diz	dy:z	tez	tize	tizza	tiz	tüsäχ		tiz
(قسمتی از ران)	baltyr	baldır	baldır	baldyr	baltır	baldyr	boldyr	baldir	ballyr
پا	adaq	ayaq	ayak	aýaq	ayaq	ayaq	oyoq		ataq		hadaq
شکم	qaryn	qarın/qorsaq	karın	garyn	qarın	qarιn	qorin	qor(saq)	qaryn	χyra’m	qarni
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
اسب	at	at	at	at	at	at	ot	at	at	ut	hat
گاو جوانی که هنوز نزاییده	siyir	sığır	sığir	sığır	sygyr	síır (sıyır)	siyιr	sigir
سگ	yt	it	it	it	et	iyt	it	it	yt	jyda	it
ماهی	balyq	balıq	balık	balyk	balıq	balιq	baliq	beliq	balyk	pola’	baliq
شپش	bit	bit	bit	bit	bet	biyt	bit	pit	byt	pyjda
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
خانه	ev	ev	ev	öý	öy	üy	uy	öy		av	hev
اتاق	otag	otağ	otağ	otaq		otaq	otoq		otu:		otag
راه	yol	yol	yol	yo:l	yul	zhol	yo’l	yol	suol	sol	yol
پل	köprüq	körpü	köprü	köpri	küpar	köpir	ko’prik	kövrük	kürpe
تیر	oq	ox	ok	ok	uk		o’q	oq	oχ	ugu	hoq
آتش	ot	od	ateş/od	od	ut	ot	Olov	ot	uot	vot	hot
خاکستر	kül	kül	kül	kül	köl	kül	kul	kül	kül	kö’l	kül
آب	suv	su	su	su	syw	suw	suv	su	ui	syv	su
کشتی	kemi	gəmi	gemi	gämi	kimä	keme	kema			kim
دریاچه	köl	göl	göl	göl	kül	köl	ko’l	köl	küöl		köl
جزیره (آبخوست)	atov	ada	ada	ada	Utrau	aral	orol	aral		ută
خورشید	küneş	günəş	güneş	gün	Kojaş	kün	quyosh	quyash	kün	χĕvel	kün
ابر	bulut	bulut	bulut	bulut	bolıt	bult	bulut	bulut	bylyt	pĕlĕt	bulet
ستاره	yulduz	ulduz	yıldız	ýyldyz	yoldız	zhuldιz	yulduz	yultuz	sulus	şăltăr	yulduz
خاک	topraq	torpaq	toprak	toprak	tufraq	topιraq	tuproq	tupraq	toburaχ	tăpra	torpaq
تپه	töpü	təpə	tepe	depe	tübä	töbe	tepa		töbö	tüpe
درخت	yağac	ağac	ağaç	agaç	ağaç	ağaš				jyvăş	hağaç
خدا	tenri	tanrı	tanrı	taňry	täñre			tängri	tanara	tură
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
دراز		uzun	uzun	uzun	uzyn	ozın	uzιn	uzun	uzun	uhun	vărăm
نو، جدید		yany	yeni	yeni	yene	yaña	zhanga	yangi	yengi	sana	şĕnĕ
چاق	semiz	səmiz,kök	semiz, şişman	semiz	simez	semiz	semiz	semiz	emis	samăr
پُر	tolu	dolu	dolu	do:ly	tulı	tolι	to’la	toluq	toloru	tulli	tolu
سفید	aq	aq	ak	ak	aq	aq	oq	aq			aq
سیاه	qara	qara	kara	gara	qara	qara	qora	qara	χara	χura	qara
زر، طلا	qyzyl	qızıl	kızıl	gyzyl	qızıl	qızıl	qizil	qizil	kyhyl	χĕrlĕ	qizil
آسمان	kök	göy	gök	gök	kük	kök	Osmon	kök	küöq	kăvak	kök
فارسی	ترکی قدیم	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	ترکمنی	تاتاری	قزاقی	ازبکی	اویغوری	یاکوتی	چوواش	خلجی
یک	bir	bir	bir	bir	ber	bir	bir	bir	bi:r	pĕrre	bir
دو	eki	iki	iki	iki	ike	yeki	ikki	ikki	ikki	ikkĕ	eki
چهار	törd	dört	dört	dö:rt	dürt	tört	to’rt	töt	tüört	tăvattă	tört
هفت	yeti	yeddi	yedi	yedi	cide	zheti	yetti	yättä	sette	şiççĕ	yete
ده	on	on	on	o:n	un	on	o’n	on	uon	vunnă	on
صد	yüz	yüz	yüz	yü:z	yöz	zhüz	yuz	yüz	sü:s	şĕr	yüz

الفبا

برای نگارش زبان‌های مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای فارسی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبان‌های ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.

الفبای اورخون

الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سال‌های بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد. الفبای اورخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

الفبای اویغور

الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.

الفبای معاصر

تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبان‌های ترکی با الفبای فارسی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوری‌های ترک زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از فارسی به لاتین تغییر دادند^{^{[نیازمند منبع]}}. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبان‌های مختلف ترکی چنین است:

ترکی آذربایجانی: الفبای فارسی و الفبای لاتین
ترکی استانبولی: الفبای لاتین
اویغوری:الفبای فارسی
ترکمنی: الفبای لاتین
ازبکی: الفبای لاتین
گاگاووز: الفبای لاتین
تاتاری: الفبای سیریلیک الفبای لاتین

قزاقی: الفبای سیریلیک و الفبای فارسی
چوواش: الفبای لاتین
کاراچای بالکار: الفبای سیریلیک
قرقیزی: الفبای سیریلیک
زبان یاکوتی الفبای سیریلیک

مقایسه الفبای زبان‌های مختلف ترک تبار

در این جدول الفبی زبان‌های مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای جمهوری ترک جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند. در نهایت در این نشست تأکید گردید که زبان ترکی استانبولی زبان مشترک بین کشورهای ترک‌زبان باشد.

فارسی	ترکی آذربایجانی	ترکی استانبولی	گاگاووز	ترکمنی / تاتاری /قزاقی	اویغوری /ازبکی
آ	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa	Aa
اَ	Əə	Ee	Ä ä	Ä ä	Ä ä	Ä ä	Ee	Ee
ب	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb	Bb
ج	Cc	Cc	Cc	Jj	Cc	Cc	Jj	Jj
چ	Çç	Çç	Çç	Çç	Çç	Çç	CHch	CHch
د	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd	Dd
اِ	Ee	Ee	Ee	Ee	Ee	Ee	É é	Ee
ف	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff	Ff
گ	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg	Gg
غ	Ğğ	Ğğ	–	–	Ğğ	Ğğ	Ghgh	G’g’
ه-ح	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh	Hh
ایی	İi	İi	İi	İi	İi-Í í	İi-Ï ï	Ii	Ii
ء کوتاه مثل Earth انگلیسی	Iı	Iı	Iı	Yy	Iı	Iı	–	–
ژ	Jj	Jj	Jj	Ž ž	Jj	Jj	Jj	–
ک	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk	Kk
ل	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll	Ll
م	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm	Mm
ن	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn	Nn
ن غُنه	–	–	–	Ň ň	Ň ň	Ň ň	NGng	–
اُ	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo	Oo
اُ نرم مثل تلفظ home	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	Öö	O’o’
پ	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp	Pp
ق	Qq	–	–	–	Qq	Qq	Qq	Qq
ر	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr	Rr
س	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss	Ss
ش	Şş	Şş	Şş	Şş	Şş	Şş	SHsh	SHsh
ت	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt	Tt
تس	–	–	Ţ ţ	–	–	–	–	–
او	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu	Uu
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü	Üü
و	Vv	Vv	Vv	Ww	Vv-Ww	Vv-Ww	Ww	Vv
خ	Xx	–	–	–	Xx	Xx	Xx	Xx
ی	Yy	Yy	Yy	Ýý	Yy	Yy	Yy	Yy
ز	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz	Zz

فهرست گویشوران بر اساس کشور

کشورهایی که بیش‌ترین گویشور به زبان‌های ترکی را دارند به شرح زیر است:

Number	Country	Speakers (M)	Major Speakers Languages
1	ترکیه	55 – 65	Turkish language – Azerbaijani language
2	ازبکستان	25 – 30	Uzbek language – Kazakh language
3	ایران	13 – 15	Azerbaijani language – Qashqai language
4	قزاقستان	13 – 14	Kazakh language – Uzbek language
5	چین	10 – 12	Uyghur language – Kazakh language
6	جمهوری آذربایجان	9 – 10	Azerbaijani language – Turkish language
7	روسیه	9 – 10	Tatar language – Bashkir language – Sakha language
8	قرقیزستان	5.5 – 6	Kyrgyz language – Uzbek language
9	ترکمنستان	4.5 – 5	Turkmen language – Uzbek language
10	اتحادیه اروپا	align=center\|4 – 5	Turkish language – Azerbaijani language
11	افغانستان	3 – 4	Uzbek language – Turkmen language
12	عراق	1 – 2	Azerbaijani language – Turkish language
13	تاجیکستان	1 – 1.5	Uzbek language – Kyrgyz language
14	ایالات متحده آمریکا	0.5 – 1	Turkish language – Azerbaijani language
15	سوریه	0.5 – 1	Azerbaijani language – Turkish language
–	Rest of World	0.5 – 1	Turkish language – Azerbaijani language
Total	Turkic languages	170 – 180	Turkish language – Uzbek language